ممکن است به خوبی با کاربردها و مصارف پودر اخرا آشنایی داشته باشید. این ماده معدنی که در زبان انگلیسی با نام های ochre یا ocher شناخته می شود یکی از اکسیدهای معدنی پر مصرف در صنعت است که به وفور بر روی کره زمین یافت می شود. این ترکیب در رنگ ها و فرمول های مختلفی وجود دارد که باعث می شود کاربردها و ویژگی های آن نیز با هم متفاوت باشد.
ما در این متن قصد داریم شما را با این ترکیب معدنی آشنا کنیم و آن را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دهیم. برای همین ابتدا نگاهی به تاریخچه استفاده از آن در دنیا خواهیم نمود و در کنار آن کاربردها و مصارف این ماده را بیان خواهیم نمود. در پایان نیز نگاهی به تولید آن در داخل کشور برای تامین نیازهای صنایع داخلی خواهیم انداخت.
پودر اخرا چیست؟
شاید بتوان برای پودر اخرا (Ochre powder) نام معادل فارسی خاک سرخ را برگزید. البته در واقع این دو با هم تفاوت دارند و خاک سرخ ترکیبی از اکسید آهن و خاک و شن است. این ماده که به طور طبیعی در بسیاری از نقاط کشور یافت می شود. توجه داشته باشید که اخرا در کوه‌ها و در لایه‌های سخت معدنی نیز وجود دارد.
با توجه به این که این ماده در طبیعت در رنگ ها و ترکیبات مختلفی در پوسته زمین و در خاک یافت می شود می توان آن را به راحتی استخراج و در صنعت به کار برد. رنگ ترکیبات مختلف اخرا که در طبیعت یافت می شوند یکسان نیست و می تواند زرد، نارنجی تیره و قرمز یا قهوه ای باشد.
در صنعت پودر اخرا به طور خاص به رنگدانه هایی گفته می شود که با استفاده از خاک موجود در طبیعت در فرایند اکتشاف و استحصال مواد معدنی به دست می آید. اخرا (ochre) در بسیاری از موارد به رنگ قهوه ای متمایل به زرد است. اما گونه ای از آن (که هماتیت و نوعی اکسید آهن است)، دارای رنگ قرمز است. به همین دلیل این گونه با نام های red ochre یا ruddle در انگلیسی شناخته می شود که در مورد ان در بخش های بعد بیشتر توضیح خواهیم داد.
• کلمه اخرا (ochre) هم چنین به ماده معدنی که در طی فرایند استحصال مس و قلع به دست می آید اطلاق می شود.
انواع اخرا (ochre)
به طور کلی می توان اخرا را متعلق به دسته ای از رنگدانه های طبیعی و پرکاربرد دانست که شامل انواع اخرای رزد، اخرا ارغوانی، اخرا قرمز و گروه دیگری از این ترکیبات با رنگ هایی منحصر به فرد خواهد بود. همه ترکیبات ذکر شده باهم ویژگی های مشترکی دارند.
ما در ادامه این بخش انواع اخرا یا ocher را به شما معرفی می کنیم:
- اخرا زرد (yellow ochre): یکی از ترکیبات اصلی در اکثر مواد معدنی با نام لیمونیت است که نوعی اکسید یا هیدروکسید آهن با فرمول FeO(OH).nh2O می باشد. این ماده با نام اخرای طلایی و یا اخرای زرد نیز شناخته می شود.
- اخرای قرمز (red ochre): ترکیبی معدنی با فرمول Fe2O3 می باشد که رنگ قرمز خود را از هماتیت که نوعی اکسید آهن است می گیرد.
- اخرا ارغوانی (purple ochre): یک محصول خاص در مقایسه با اخرای قرمز است که اگر چه این دو ترکیب شیمیایی مشابهی دارند، اما رنگ های آن ها متفاوت است.
دلیل تفاوت اخرای ارغوانی و اخرای قرمز در اندازه ذرات به وجود آورنده آن ها است (نه در ترکیب یا فرمول معدنی یا شیمیایی آن ها). این تغییر در رنگ به دلیل تفاوت در میزان انکسار نور توسط هر یک از آن ها به وجود می آید. - اخرای قهوه ای (brown ochre): با فرمول FeO(OH) شناخته می شود و مشابه ترکیبات قبل نوعی اکسید آهن است.
انواع دیگر اخرا (ochre)
انواع دیگر اخرا که به رنگ قهوه ای متمایل به زرد تیره (sienna ocher) یا کاملا تیره (umber ochre) هستند نیز وجود دارد که شامل هر دو ترکیب لیمونیت و اکسید منگنز می باشند (کمتر یا بیش از 5 درصد اکسید منگنز).
وجود میزان کمی اکسید منگنز (کمتر از 5 درصد) باعث می شود که اخرای قهوه ای متمایل به زرد (sienna ocher) دارای رنگ تیره تری از نوع معمولی باشد.
اگر درصد منگنز موجود در این ترکیب بیشتر شود و به حدود 20 درصد برسد نوعی اخرا با رنگ قهوه ای تیره (umber ochre) خواهیم داشت.
این ترکیبات اگر در معرض حرارت قرار بگیرند دچار تغییر رنگ خواهند شد که به دلیل از دست دادن آب موجود در آن ها می باشد. که باعث می شود لیمونیت موجود در آن ها به هماتیت تبدیل شود. در فرایند حرارت دادن رنگ آن ها این ترکیبات نیز دچار تغییر شده و متمایل به قرمز شود.
دلیل کاربردهای گسترده پودر اخرا
- اخرا (ochre) ماده ای غیر سمی است و برای همین استفاده از آن برای تولید محصولاتی که توسط انسان استفاده می شود و حتی در مواردی خوردن آن هیچ مشکلی برای سلامتی انسان ها در پی نخواهد داشت. می توان از رنگدانه های اخرا برای تولید رنگ روغنی استفاده کرد. یا انواع دیگر مصارف را از این ماده معدنی در صنعت داشت. این ترکیب به دلیل فراوان بودن در پوسته کره زمین و ارزان بودن آن همواره در طول تاریخ مورد توجه قرار گرفته است.
- غیر سمی بودن و فراوان بودن پودر اخرا از دلایل کاربردهای گسترده آن در صنعت و حتی در کاربردهای دارویی می باشد.
اگر چه در گذشته انواع اخرا به طور طبیعی در دنیا استخراج و مورد استفاده قرار می گرفتند، اما در مصارف مدرن رنگدانه های اخرا اغلب با استفاده از اکسید آهن و به روش های مصنوعی تولید می شوند.
رنگدانه هایی که به صورت طبیعی تولید می شوند با رنگدانه هایی که به روش های مصنوعی تولید شده اند در مشخصات و کاربردهای خود تفاوت دارند و هر یک از این محصولات مطابق با سیستم بین المللی ایندکس رنگ ها نام گذاری می شوند.
ما در ادامه نگاهی به تاریخچه استفاده از اخرا (ochre) در دنیا خواهیم انداخت.
استفاده از پودر اخرا در دوران ما قبل تاریخ
استفاده از این ترکیب منحصر به عصر حاضر نیست و کاربرد آن به دلیل فراوان بودن در همه دنیا به سالهای بسیار قبل باز می گردد. شاید در بسیاری از غارها بتوان لایه ای از مواد معدنی به رنگ قرمز تا ارغوانی یافت که در واقع نوعی اخرای طبیعی در دل طبیعت محسوب می شوند.
بسیاری از انسان های ما قبل تاریخ از این ترکیب برای رنگ کردن بدن خود استفاده می کردند. یا این که با استفاده از آن پوست حیوانات را رنگ می کردند. یا در سایر کاربردهای ابتدایی در زندگی خود مورد استفاده قرار می دادند.
شواهد نشان می دهد که از آن در حدود ۷۵۰۰۰ سال قبل استفاده شده است. این کاربردها در گذشته های دور به دلیل رنگ منحصر به فرد این ترکیبات طبیعی معدنی بود.
از این ترکیبات در دوران های ابتدایی تاریخ بشر در بسیاری از تمدن ها استفاده می شد. نقاشی های به جا مانده بر روی سنگ‌ها توسط مردم بومی استرالیا با استفاده از این ماده معدنی به حدود ۴۰ هزار سال قبل بر می گردد.
در یک گور متعلق به دوران پالئولیتیک اخرای قرمز یافت شده است که متعلق به حدود ۳۳ هزار سال پیش است. شواهدی دیگری از استفاده از اخرا، در دوران پالئولیتیک متعلق به حدود ۲۵ هزار سال پیش نیز گزارش شده است.
یک غار در اسپانیا دارای یک نقاشی از یک اسب با استفاده از اخرا است که تخمین زده می شود حدود ۱۷ هزار سال پیش کشیده شده باشد.
البته در گذشته از پودر اخرا استفاده های دیگری برای مقاصد درمانی نیز می شده است و برای همین تنها کاربرد آن توسط انسان های اولیه برای نقاشی یا ایجاد طرحواره نبوده است.
استفاده از پودر اخرا توسط اقوام بومی
اقوام بومی که هنوز هم در گوشه هایی از دنیا در حال زندگی هستند از این پودر برای درمان مشکلات پوستی انسان ها و حتی حیوانات استفاده می کردند. هم چنین از آن به عنوان دفع کننده حشرات نیز بهره می بردند.
استفاده از آن برای قطع کردن خونریزی یکی دیگر از این کاربردها بوده است. این ترکیب همچنین می تواند در محافظت از بدن در برابر نور آفتاب مفید واقع شود (گفته می شود اخرا یکی از اولین ترکیبات معدنی مورد استفاده توسط بشر برای درمان بیماری ها بوده است).
در افسانه های ایرلندی از مردی قرمز پوش یاد شده است که به احتمال زیاد بیانگر فردی است که بدن خود را با پودر اخرای قرمز (red ochre) رنگ کرده بود.
توسط اقوام سلت و دیگر اقوام بریتانیایی نیز از این پودر استفاده می شد. دلیل آن هم فراوان بودن این ماده معدنی در جزایر ایرلند و دیگر جزایر کشور انگلیس می باشد.
استفاده از پودر اخرا در تمدن های بزرگ بشری
اخرا (ochre) یکی از پر استفاده ترین پودرهایی است که در نواحی مدیترانه ای برای رنگ کردن دیوارها استفاده می شده است. در یونان باستان این ماده دارای نام خاص لاتین خود بوده است که تلفظ فارسی آن میلتوس (miletos) است. این کلمه به انگلیسی برای رنگ موی قرمز یا ruddy استفاده می شود.
این ترکیب در یونان با نام های raddle, reddle و ruddle نیز شناخته می شد و از آن برای علامت گذاری گوسفندان و یا رنگ کردن لباس های پوستی و کفش استفاده می کردند.
در آن زمان اخرا (ochre) به صورت یک پودر اماده به فروش می رسید و دامداران و کشاورزان از بزرگ ترین خریداران این پودرها بودند.
در این دوران بهترین پودر اخرا را از یکی از بخش های یونان در مجاورت دریای سیاه استخراج می کردند که امروزه این منطقه بخشی از کشور ترکیه است. این پودر به خوبی خرد شده بود و در بسته بندی های خاص به صورت مهر و موم شده فروخته می شد.
پس از آن نیز در روم و در ایتالیای امروزی این پودر کاربردهای زیادی داشت و با نام sinopia (نام ایتالیایی پودر اخرا قرمز) شناخته می شد. فاتحان روم باستان صورت خود را با این پودر به رنگ قرمز در می آورند.
رومیان باستان از اخرای زرد نیز برای نقاشی مجسمه ها استفاده می کردند. در مصر باستان نیز پودر اخرای زرد رنگ نشان دهنده طلا بود و در مقابر مصر باستان به وفور مورد استفاده قرار می گرفت.
استفاده از پودر اخرا در عصر رنسانس
در عصر رنسانس استفاده از پودر اخرا بسیار گسترده تر شد و از ان علاوه بر نقاشی در آبرنگ و گچ کاری استفاده می کردند.
رنگ این پودرها بسیار با هم تفاوت داشت و در رنج گسترده ای در دسترس بود. این رنگ از منطقه ای به منطقه دیگر (با توجه به میزان لیمونیت و یا هماتیت خود) تغییر می کرد.
در کتابی که در دوران رنسانس نوشته شده است گفته شده که رنگدانه های اخرا در کشورهای اروپایی در زمین و در کوه ها به وفور یافت می شود و کاربردهای متعدد آن در رنگ کردن پرده، پارچه، ساختمان سازی و کاربردهای دیگر ذکر شده است.
استفاده از پودر اخرا در عصر مدرن
در چند قرن گذشته و با پیشرفت علم در اروپا، به منظور استفاده در کاربردهای مدرن، استفاده از پروسه صنعتی برای تولید رنگدانه های اخرا توسط یک دانشمند فرانسوی با نام Jean-Étienne Astier پایه گذاری یافت.
استفاده از فرایندهای صنعتی برای تولید پودر اخرا در اروپا به حدود دویست سال پیش بر می گردد. در آن زمانJean-Étienne Astier به عنوان یک فرانسوی پژوهشگر مجذوب تنوع و زیبایی رنگ اخرا شده بود و برای بهبود کیفیت پودر اخرا پروسه کامل تری را ابداع کرد.
پس از آن نیز دیگر دانشمندان فرانسوی تصفیه خاک‌های معدنی را برای تولید این محصول به منظور صادرات آن به سرتاسر اروپا ادامه دادند.
به طور معمول در اروپا و به خصوص در فرانسه در معادن مورد استفاده برای استخراج این ترکیب، حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد خاک‌ها حاوی رنگدانه های اخرا هستند که در فرایند تصفیه است که این خلوص بالاتر می رود.
در فرایند تولید اخرا ابتدا خاک ها و ماسه را شست و شو می دهند تا شن و ذرات بزرگ تر را جدا کنند. باقی مانده این مخلوط در داخل یک حوض ریخته می شود تا به خوبی شن ها کوچک و ذرات ریز را جدا کنند. در ادامه آب حوض خالی می شود و اجازه می دهند اخرای تصفیه شده که دارای خلوص بالایی است به تدریج خشک شود.
پس از آن ترکیبات خشک شده را مانند تکه های اجر جدا می کنند و با خرد کردن و الک کردن آن ها موفق به تولید پودر اخرا با رنگ ها و کیفیت های مختلف می شوند.
از حدود ۲۰۰ سال پیش بود که در طی فرایند ذکر شده انواع رنگدانه های اخرا با کیفیت های مختلف تولید می شد. بهترین محصولات برای نقاشی در اختیار هنرمندان قرار می گرفت و محصولات دارای کیفیت پایین تر نیز به کاربردهای دیگر اختصاص داده می شد.
صادرات پودر اخرا (ochre) از فرانسه
با توجه به این که فرانسه اولین کشوری بود که موفق به تولید صنعتی پودر اخرا شد، این کشور از صادر کننده های بزرگ این محصول به سراسر اروپا بود که تا اوایل قرن بیستم بخش عمده ای از نیاز اروپا به این ترکیب را تامین می نمود.
تا اواسط قرن بیستم میلادی نیز فرانسه یکی از بزرگترین صادر کننده های پودر اخرا در دنیا بود. در قرن بیستم بازار خرید و فروش پودر اخرا به دلیل انقلاب روسیه و نیز جنگ شهری در اسپانیا با رکود مواجه شد. اما در دهه های اخیر خرید و فروش اخرا در بسیاری از کشورها دوباره رونق گرفته است و به خصوص در صنعت رنگسازی تقاضای بالایی داشته و در تولید محصولات متعددی به کار می رود.
در بخش بعد ما نگاهی به مصارف خاص این پودر در انگلیس خواهیم کرد.
استفاده از پودر اخرا در انگلیس
در چند قرن گذشته، در کشور انگلیس پودر اخرا را از بخش بریکسهام انگلیس استخراج می کردند که پس از فرآوری در صنعت ماهیگیری مورد استفاده قرار می گرفت.
پس از ان با مخلوط کردن پودر اخرا با روغن یا نفت، از آن به منظور محافظت از بدنه کشتی یا قایق های ماهیگیری در برابر آب استفاده می کردند.
به این منظور اخرا را در یک دیگ بزرگ به همراه قیر و پوست درخت بلوط می جوشاندند. پس از آن از ماده به دست آمده برای رنگ کردن سطح بیرونی قایق ها و کشتی های مختلف استفاده می کردند.
جالب است بدانید که در سال های گذشته در انگلیس به طور غیر قانونی در تولید مواد غذایی از پودر اخرا استفاده می شده است. این کاربردهای غیر قانونی برای فریب مشتری ها با ایجاد تغییر در رنگ ظاهری غذا صورت می پذیرفت.
استفاده از پودر اخرا در چین
استفاده از اخرا (به خصوص اخرای قرمز) در چین از گذشته تا به حال رواج داشته است، و علاوه بر کاربردهایی که در بالا در زمینه نقاشی و اندود کردن وسایل دیگر اشاره شد، در کاربردهای درمانی از این پودر در طب سنتی چین استفاده می کردند.
اخرا قرمز که با نام هماتیت در بخش های قبل مورد اشاره قرار گرفت، از لحاظ دارا بودن عنصر اهن بسیار غنی است. این ترکیب نرم است و در چین برای مصرف خوراکی به خوبی پودر می شود.
در این کشور پودر اخرا از معادن قرار گرفته در استان های شانچی shanxi، هنان henan و هوبی Hebei و هم چنین استان شاندونگ Shandong استخراج می شود.
پس از استخراج اخرای قرمز به خوبی پودر شده و برای استفاده به صورت خام و یا پس از پختن با سرکه مورد استفاده قرار می گیرد. البته علاوه بر مصارف خوراکی در چین هم مانند کشورهای اروپایی برای نقاشی نیز از این ترکیب استفاده می شود.
اصول طب سنتی چین می گوید که اخرای قرمز دارای طبیعت سرد است و برای درمان مشکلات و بیماری های کبد و قلب مناسب است. مهم ترین کاربرد این پودر در طب چینی آرام کردن درد در ناحیه کبد است. از آن برای پایین آوردن qi و قطع خونریزی نیز استفاده می شود.
از پودر اخرا قرمز در این کشور همچنین برای درمان شماری از مشکلات رایج جسمی مانند کاهش سردرد، رفع گیجی و درمان سکسکه و سایر مشکلات معده استفاده می شود.
علاوه بر این مزایا برای سلامتی، ترکیبات مواد معدنی غنی از آهن مانند هماتیت یا اخرا قرمز می توانند در تولید هموگلوبین خون موثر باشند. برای همین است که این ترکیب بخشی از بسیاری از فرمول های دارویی گیاهی است. میزان مصرف این پودر به اندازه ۱۰ تا ۳۰ گرم پس از جوشاندن در آب است.
مصارف داخلی پودر اخرا در ایران
در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دیگر دنیا اخرا در تولید بسیاری از محصولات صنعتی و ساختمانی کاربرد دارد.
در حال حاضر پودر اخرا توسط کارخانه های داخلی تولید می شود. این محصول در کیفیت های متنوعی روانه بازار می شود که هر یک از آن ها را برای استفاده در صنعت خاصی مناسب می نماید.
به طور معمول تولید پودر اخرا توسط تولید کننده های داخلی در ایران بیشتر برای استفاده در صنایع رنگسازی و ساختمانی می باشد.
استفاده از آن در صنایع تولید کاشی و سرامیک بسیار زیاد است و علاوه بر آن در صنایع تولید مواد پلاستیکی نیز کاربرد دارد. در صنایع تولید سیمان رنگی نیز امکان استفاده از این ترکیب معدنی وجود دارد.
برای استفاده در این کاربردها، پودر اخرای تولید داخل دارای کیفیت بسیار مناسبی است و شما می توانید به راحتی این پودر را برای خرید در بازار داخلی با قیمتی اقتصادی پیدا کنید.
می توان از این محصول برای تولید ضد زنگ نیز استفاده کرد. لازم است بدانید که بهترین ضد زنگ را با استفاده از همین پودر تولید می کنند و ضد زنگ های دارای کیفیت پایین تر با استفاده از موادی مانند خاک نارج و مامونیه تولید می شوند.
مهم ترین معادن پودر اخرا در ایران
در بسیاری از استان های کشور ما شاهد وجود پودر اخرا در ترکیبات معدنی هستیم. از غنی ترین ذخایری که بهترین اخرا از آن استخراج می شود، معادن قرار گرفته در استان های جنوبی هستند. استان های یزد، اصفهان و سمنان نیز ذخایری غنی از این پودر را دارند.
علاوه بر این استان های مرکزی و کرمان نیز ذخایر خوبی ازا ین ترکیب دارند. در سال های گذشته خاک سرخ و زرد از کشور صادر می شد و پس از فرآوری دوباره با قیمت بالا به ایران فروخته می شد.
اما خوشبختانه در حال حاضر با تلاش کارخانه ها و تولید کننده های داخلی با تولید بهترین پودر اخرا که دارای بالاترین کیفیت است می توانیم نیازهای داخلی به این ترکیب را برطرف نماییم.
امروزه با فناوری تولید مکانیزه پودر اخرا نه تنها قادر به تولید این محصول برای مصارف داخلی هستیم، که امکان صادرات آن به دیگر کشورها را نیز وجود دارد.
بدون دیدگاه